زکات در قرآندر قرآن کریم، پرداختن زکات نشانه نیکی و جوانمردی و نمودی از صداقت ایمان در عمل و علامت خداترسی و پرهیزکاری معرفی شده است. ۱ - مالیات اسلامیزکات مهم‌ترین واجب مالی دینی است که مورد قبول تمام مسلمانان در همه زمان‌ها بوده و از ضروریات اسلام به شمار می‌رود و انکار کننده آن اگر با علم به ضرورت لازمه آن به انکار خدا و پیامبر باشد مرتد می‌گردد و تا آنجا قابل توجه است که در قرآن زکات در ردیف نماز آمده و به آن امر شده است و در روایات پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه (علیه‌السّلام) بیش از سایر حقوق مالی به آن اهمیت داده شده و از ترک و کوتاهی در دادن آن شدیدا نکوهش شده است تا جایی که فرموده‌اند کسی که از دادن زکات (هر چند قیراط و مختصری باشد) خوداری کند از مؤمنین و مسلمانان نبوده و در وقت مرگ به او گفته می‌شود (یهودی یا ارمنی) هر کدام که می‌خواهی بمیر (یعنی تو مسلمان و دیندار نمی‌باشی) و کسی که به مال و درخت و زمین او زکات واجب شود و ندهد خداوند در روز قیامت تا هفت طبقه آن زمین را در گردنش قرار می‌دهد و هر کس چیزی از زکات بر او باشد و از دادنش خودداری کند خداوند عالم در روز قیامت آن را به صورت مار بزرگ و آتشین در گردن او قرار می‌دهد که تا وقت فارغ شدن مردم از حساب (که پنجاه هزار سال به طول می‌انجامد) گوشت بدن او را گاز می‌گیرد و در تمجید و فضیلت دادن زکات در روایات آمده که خداوند آن را پرورش می‌دهد (پاداش آن را زیاد می‌کند) چنانکه یک نفر فرزند خود را پرورش می‌دهد و در قیامت (زکات و پاداش او) مانند کوه احد می‌گردد و زکات دادن، مرگ بد را دفع کرده و پنهانی دادن، صدقه (و زکات) غضب، خدا را خاموش می‌کند [۵]
قمی، عباس، سفینة البحار، ج۲، ص۲۳، حدیث۱.
و از آنجا که زکات از فروع دین بشمار رفته ما نیز بطور فشرده در چهارمین درس از درس‌های فروع دین آن را مورد بحث قرار می‌دهیم.۲ - تعریفزکات: در لغت به معنای طهارت و پاکیزگی، تقدس، نمو و رشد، تبرئه، صدقه، نیکی، تصدیق، حرمت، روی سفید، خیرات، آمده است. و در اسلام زکات که گاهی به آن هم صدقه گفته می‌شود عبارت است از اینکه افرادی که بالغ، عاقل، مالک، مجاز در تصرف‌اند در صورتی که گندم، جو، خرما، کشمش، گاو، گوسفند، شتر، طلا، نقره، داشته باشند و به اندازه نصاب (مقدار معینی در هر کدام که بعدا بیان می‌کنیم) مال آنها برسد با شرائط و مقرراتی که بیان خواهد شد باید مقداری از آنها را به حاکم شرع یا مستمندان بدهند یا در اموری که اجازه داده شده مصرف نمایند، و از آنجا که دادن این مقدار از مال موجب پاکی مال از حرام و کم و زیاد شدن‌ها و شبهاتی که در تحصیل مال نوعا به وجود می‌آید: می‌شود و نیز دادن مال سبب می‌شود که روح انسان از بخل، حرص، طمع، علاقه شدید به دنیا آلودگی به مادیات پاک و پاکیزه گردیده و روحیه سخاوت و هم دردی با مستمندان و رفع گرفتاری‌های آنان و برطرف کردن نابسامانی‌های جامعه و توجه به خدا و روی آوردن به آخرت و دستورات دینی و عشق به پاداش‌های آخرتی در زکات دهنده به وجود می‌آید و باعث صفای فکر و جان او می‌گردد و تکامل روحی پیدا کرده و مال او برکت می‌یابد از این رو به دادن چنین مالی زکات گفته شده است چنانکه خداوند به رسول اکرم می‌فرماید: «خذ من اموالهم صدقة تطهرهم و تزکیهم بها» یعنی: ای رسول ما زکات مال آنها را بگیر تا به وسیله آن آنها را پاک و پاکیزه گردانی. ۳ - در ادیان گذشتهبنابر آنچه از قرآن مجید استفاده می‌شود زکات مختص به اسلام نیست بلکه در ادیان گذشته نیز زکات جزء برنامه‌ها و قوانین اساسی پیغمبران پیشین بوده است چنان که خداوند از سخن حضرت عیسی نقل می‌کند که وقتی نبوت خویش را اعلام کرد گفت: «و اوصانی بالصلوة و الزکوة مادمت حیا» یعنی: خداوند من را سفارش کرده است به نماز و زکات. و در باره حضرت اسماعیل می‌فرماید: «و کان یامراهله بالصلوة و الزکوة و کان عند ربه مرضیا» یعنی حضرت اسماعیل اهل خود را دستور به نماز و زکات می‌داد و نزد پروردگارش پسندیده بود و جای دیگر پس از اینکه نام بسیاری از پیامبران را می‌برد می‌فرماید: «و اوحینا الیهم فعل الخیرات و اقام الصلوة و ایتاء الزکوة» یعنی کارهای خوب و نماز و زکات را به آنها وحی کردیم. و در باره اهل کتاب (یهود و نصاری) می‌فرمایدآنان امر نشده بودند مگر اینکه خدا را به اخلاص کامل در دین پرستش کنند «و یقیموا الصلوة و یؤتوا الزکوة و ذلک دین القیمة» آنان مامور شده بودند و نماز را به پا دارند و زکات بدهند که این دین درست است. این آیه می‌رساند دین درست آن است که در آن پرستش خدا و نماز و زکات باشد) ۴ - دیدگاه قرآندر قرآن مجید بسیار در باره زکات سخن گفته شده و به آن امر تاکید شده و در موارد زیادی وقتی، امر به نماز کرده بلافاصله به زکات دستور داده است و این دو را ملزم و کنار یکدیگر ذکر کرده است مثل اینکه می‌فرماید: «و اقیموا الصلوة و اتو الز کوة» نماز را بپا دارید و زکات را بدهید. این تقارن و تلازم (دستور و تاکید به زکات و نماز) اهمیت و ضرورت زکات را می‌فهماند و می‌رساند که نمی‌شود کسی نماز بخواند و زکات ندهد چنان که در روایات نیز به این مطلب توجه داده شده که هر کس زکات ندهد نماز او قبول نیست چنان که امام محمد باقر (علیه‌السّلام) می‌فرماید: خداوند تبارک و تعالی زکات را مقرون به نماز کرده می‌فرماید: «اقیموا الصلوةو اتوا الزکوة» فمن اقام الصلوة و لم یؤت الزکوة فکانه لم یقم الصلوة» یعنی پس هر کس نماز بخواند ولی زکات ندهد گویا نماز نخوانده است و خداوند یکی از نشانه‌های مؤمنان را دادن زکات ذکر کرده و می‌فرماید: «والذین هم للزکوة فاعلون» مؤمنان کسانی هستند که (دستور دادن) زکات را انجام می‌دهند و به زنان پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید «واقمن الصلاة وآتین الزکاة واطعن الله ورسوله» یعنی نماز به پای دارید و زکات دهید و خدا و رسول را اطاعت نمائید (که می‌رساند زنان پیغمبر نیز از دادن زکات معاف نیستند). و در مورد مشرکین می‌فرماید: «فان تابوا و اقاموا الصلوة و اتوا الزکوة فاخوانکم فی الدین» یعنی پس اگر آنان توبه کردند (از شرک و دشمنی) و نماز را به پا داشتند و زکات دادند برادران دینی شما می‌باشند. چنان که می‌بینیم پس از توبه مشرکین فقط نماز و زکات را میزان در برادر دینی شدن آنان معرفی کرده است و عبدالله بن سنان از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل می‌کند که وقتی (این آیه) نازل شد در ماه رمضان رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به منادی خود دستور دادند که اعلام کند «ای مردم خداوند متعال همچنان که نماز را بر شما واجب کرده زکات را نیز واجب نموده است و تا یک سال به آنها مهلت داد و در سال بعد چون ماه رمضان پایان یافت به منادی خود دستور داد که اعلام کند «ای مسلمانان زکات مال خود را بدهید تا اینکه نماز شما قبول گردد پس آن حضرت مامورین خود را جهت گرفتن زکات اعزام داشت.» و خداوند کسانی را که طلا و نقره را حبس کرده و زکات آنها را نمی‌دهند شدیدا نکوهش کرده و عذاب سختی برایشان بیان کرده است. از آیات فوق و آنچه ذکر شده اهمیت زکات از دیدگاه قرآن روشن می‌گردد. ۵ - مصارف زکاتدر قرآن مجید و روایات اسلامی و فتوای علمای اسلام، ۸ مورد برای مصرف زکات بیان شده است. اما قرآن مجید می‌فرماید: «انما الصد قات للفقراء و المسکین و العاملین علیها و المؤلفة قلوبهم و فی الرقاب و الغارمین و فی سبیل الله و ابن السبیل فریضة من الله» یعنی جز این نیست که زکات‌ها از آن فقیران، بینوایان، متصدیان آن و برای جلب توجه دل‌ها و آزادی و بدهکاران و در راه جهاد خدا (جهاد یا مطلق نیکی‌ها) و در راه ماندگان است که واجب است از ناحیه خدا. امام خمینی (مدظله) نیز می‌فرماید: انسان می‌تواند زکات را در ۸ مورد مصرف کند: ۱ـ فقیر: وآن کسی است که مخارج سال خود و عیالاتش را ندارد. ۲ـ مسکین: و آن کسی است که از فقیر سخت تر می‌گذراند. ۳ـ عامل: کسی که از طرف امام یا نایب او مامور است که زکات را جمع آوری کند و نگهداری نماید و به حساب آن رسیدگی کند و آن را به امام یا نائب امام یا فقرا برساند. ۴ـ مؤلفة القلوب: کفاری که اگر زکات به آنان بدهند به دین اسلام مایل می‌شوند و یا در جنگ به مسلمانان کمک می‌نمایند. ۵ـ خرید بردگان و آزاد کردن آنها. ۶ـ مفلس: بدهکاری که نمی‌تواند قرض خود را بدهد. ۷ـ سبیل الله: یعنی کاری که نفعش به عموم مسلمانان می‌رسد مثل ساختن مسجد، پل، اصلاح راه یا کاری که نفع دینی دارد و آنچه برای اسلام مفید می‌باشد. ۸ـ ابن سبیل: مسافری که در سفر مانده است (مساله۱۹۲۵) و احتیاط واجب این است که فقیر و مسکین بیشتر از مخارج یک سال خود و عیالاتش را از زکات نگیرد و اگر مقداری پول و یا جنس دارد فقط به اندازه مخارج یک سالش می‌تواند زکات بگیرد (مساله ۱۹۲۶) و کسی که زکات می‌گیرد باید شیعه دوازده امامی باشد (مساله ۱۹۴۲) و کسی که گناه کبیره آشکار می‌کند احتیاط واجب این است به او زکات ندهند (مساله ۱۹۴۶). ۶ - فلسفه زکاتهر دین و مکتبی برای اداره جامعه و حفظ آن نیازمند به امور مالی و بودجه است و اسلام همچنان که خمس را برای تامین مستمندان و رفع نابسامانی‌های جامعه و اداره امور دینی و نشر معارف آن وضع کرده و خمس نقش مهمی در این زمینه دارد زکات نیز با دامنه وسیعی که در مصارف آن است نقش اساسی تری در امور یاد شده به عهده دارد و در ردیف نماز قرار گرفتن زکات: آمیختگی دین و سیاست و هماهنگی عبادت و اداره جامعه و برطرف کردن نابسامانی‌های آن را به خوبی روشن می‌سازد و ناگفته پیدا است که دادن زکات برای وحدت جامعه و روابط حسنه میان مستمندان و ثروتمندان بسیار مؤثر بوده و در پاکی ثروتمندان از بخل، حرص، دنیاپرستی، غرور نقش قابل توجهی داشته و در پدید آوردن روحیه بخشندگی، تعاون، نوع دوستی و احساس مسئولیت همگان و در نتیجه تکامل فکری، عملی، اخلاقی، ثروتمندان آثار ارزشمندی خواهد داشت و با این توضیح کوتاه فلسفه وجوب زکات نیز معلوم گشت و جامع بودن اسلام در قانون گذاری و اداره امور مادی و معنوی انسانها روشن شد. ۷ - عناوین مرتبطزکات؛ آیه زکات؛ آیه حکم زکات؛ حکم زکات (قرآن). ۸ - پانویس۹ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «زکات در قرآن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۲/۰۱. رده‌های این صفحه : مقالات اندیشه قم
|